जल जिवन मिशन

• परिचय: भारत सरकारने 15 ऑगस्ट 2019 रोजी सुरू केलेले राष्ट्रीय मिशन, ज्याचा उद्देश ग्रामीण भारतात प्रत्येक घराला सतत, सुरक्षित पाणी उपलब्ध करून देणे.
• उद्दिष्ट: 2024 पर्यंत प्रत्येक ग्रामीण घरात पिण्याचे जल उपलब्ध करणे, जलस्रोताचे संवर्धन करणे, स्वच्छता व पाणी व्यवस्थापन सुधारणा करणे.
• संपूर्ण coverage: ग्रामीण भागातील सर्व घरांपर्यंत पाइपलाइन नेटवर्क, टँक, ट्यूबवेल्स व पाणी वितरण प्रणाली.
• मुख्य घटक: घराघरात पाणी, सामुदायिक जल टँक, जलस्रोत संवर्धन, जलसंवर्धन, शाश्वत जल व्यवस्थापन योजना.
• सतत पाणी पुरवठा: वर्षभर पाणी उपलब्ध करण्यासाठी भूजल, पाईपलाइन, रेनवॉटर हार्वेस्टिंग, जलाशयांचा वापर.
• सुरक्षित पाणी: पिण्याचे पाणी केमिकल आणि सूक्ष्मजीवांपासून स्वच्छ व सुरक्षित असावे.
• पाणी व्यवस्थापन: जलाशयांची भरती, नद्या, नाले, ट्यूबवेल्स, रेनवॉटर स्टोरेजचे योग्य नियोजन.
• सामुदायिक सहभाग: ग्रामसभांचा सक्रिय सहभाग, स्थानिक लोकांनी पाणी व्यवस्थापनात भाग घेणे.
• शाश्वतता: पाणी स्रोतांची दीर्घकालीन देखभाल, जलसंवर्धन आणि पर्यावरणपूरक उपाययोजना.
• तंत्रज्ञानाचा वापर: स्मार्ट मीटरिंग, GIS Mapping, जलग्रहणाची मॉनिटरिंग, जलस्तर मोजणी.
• महिला सहभाग: पाणी व्यवस्थापन समितीत महिलांचा सहभाग वाढवणे, निर्णय प्रक्रियेत योगदान.
• स्वच्छता व स्वास्थ्य: जलस्रोत स्वच्छ ठेवणे, दूषित पाण्यापासून रोग प्रतिबंध, लोकजागृती.
• राज्य व केंद्र सरकारची भूमिका: केंद्र सरकार आर्थिक सहाय्य, राज्य सरकार अंमलबजावणी, समन्वय, मॉनिटरिंग.
• फायदे: पाणीपुरवठा सुधारणा, आरोग्य सुधारणा, महिला व मुलांसाठी वेळ वाचवणे, जीवनमान सुधारणा.
• फायनान्सिंग: केंद्र व राज्य सरकारचे संयुक्त वित्तपोषण, NABARD, सार्वजनिक-खाजगी भागीदारी.
• जलशक्ती संवर्धन: नदी, तलाव, ओढे व भूजल पुनर्भरणासाठी जलस्रोत संवर्धन प्रकल्प.
• ग्राम पाणी योजना: प्रत्येक गावासाठी जलस्रोत मोजणी, पाणी वितरण योजना, टाक्या, पाईपलाइन.
• पानीचे पाईपलाइन नेटवर्क: घराघरापर्यंत पाणी पोहचवण्यासाठी स्थिर पाईपलाइन.
• रेनवॉटर हार्वेस्टिंग: पावसाचे पाणी साठवणे, भूजल पुनर्भरण.
• भूजल संवर्धन: बोरवेल पुनर्भरण, जलाशयांची देखभाल, नद्या व नाले स्वच्छ ठेवणे.
• सामुदायिक टँक: गावातील लोकांसाठी सामायिक जलस्रोत.
• शाळा व सार्वजनिक ठिकाणे: पाणी शुद्धीकरण यंत्रणा, टँक, शौचालयांसह पाणी सुविधा.
• सतत देखभाल: जलयंत्रणा देखभाल, ट्यूबवेल्स, टँक, पाईपलाइन दुरुस्ती.
• मॉनिटरिंग: GPS, Remote Sensing, मोबाइल अॅपद्वारे पाणी वितरण व स्रोताचे ट्रॅकिंग.
• प्रशिक्षण: ग्रामस्थ, पाणी समिती, शिक्षक व विद्यार्थ्यांना जलसंपत्ती व्यवस्थापन प्रशिक्षण.
• पाणी बचत: जलस्रोतांचे योग्य नियोजन, टपक सिंचन, ड्रिप पाणी पद्धती.
• स्वच्छ जल सुविधा: पिण्याचे पाणी स्वच्छ ठेवण्यासाठी फिल्टर, UV, RO यंत्रणा.
• आरोग्य लाभ: जलजन्य रोग कमी होणे, रुग्णालयावर ताण कमी होणे.
• महत्वपूर्ण उपाय: जलसंवर्धन, हरित पट्टी, वृक्षारोपण, जलाशय सफाई.
• समाजसहभाग: ग्रामसभेत निर्णय, जलस्रोताचे वार्षिक निरीक्षण, देखभाल.
• उदाहरण गाव: अनेक गावांमध्ये योजनेचा यशस्वी अंमलबजावणी, घराघरात पाणी उपलब्ध.
• सांख्यिकी: 2022-23 पर्यंत लाखो घरांना सतत पाणी उपलब्ध, हजारो जलस्रोत संवर्धित.
• संपूर्ण उद्दिष्टे: 100% घरांपर्यंत सतत पाणी, शाश्वत जलस्रोत, समुदाय सहभाग, महिलांचा सहभाग, आरोग्य सुधारणा.
• लक्ष्य: ग्रामीण भागातील प्रत्येक घरासाठी जलसुरक्षा, वर्षभर पाणी, शाश्वत विकास.